جری و انطباقجَرْی و انطباق (تطبیق)، اصطلاحی در دانش تفسیر و برگرفته از روایات امامان شیعه است. ۱ - جری در لغت«جَرْی» در لغت به معنای جریان داشتن و جاری شدن است [۱]
معجم مقاییس اللغه، ذیل مادّه.
۲ - خواستگاه اصطلاح جریاین اصطلاح، برگرفته از نصوص و روایاتی است که در زمینه همگانی و همیشگی بودن آیات قرآن وارد شده و تعبیر جَرْی، در آن‌ها به کار رفته است. [۳]
بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد «ص»، ص۱۹۶.
[۴]
التفسیر، ج۱، ص۸۵.
۳ - جری در اصطلاحاصطلاحِ جَرْی بدین معناست که گستره شمول قرآن از نظر انطباق بر مصادیق، بسیار وسیع است و به موارد نزول آیات اختصاص ندارد، بلکه در هر موردی که با مورد نزول، از نظر ملاک و مناط یکسان باشد، جاری می‌شود. لذا بنیاد و پیشینه این اصطلاح را می‌توان حتی در این تعبیر مفسران و اصولیان شیعه و اهل‌سنّت یافت که عمومیت الفاظ را بر سبب خاص نزول آیه مقدم می‌دانند. [۸]
الطباطبائی و منهجه فی تفسیره المیزان ص۲۱۸.
[۹]
قرآن در اسلام، ص ۴۲.
. بر این اساس، جَرْی، همانند کاربرد متداول مَثَلها، منطبق ساختن آیه بر بعضی از مصادیق خارج از موردِ نزول است [۱۱]
الطباطبائی و منهجه فی تفسیره المیزان، ص۲۱۹.
و به نظر می‌رسد ذکر عنوان‌های «انطباق»، یا «تطبیق» در کنار این اصطلاح، به همین سبب باشد.۴ - مراد از تطبیقالبته «تطبیق» در این‌جا به معنای لغوی آن است نه معنای اصطلاحی که مفسر، افکار و حوادث و امثال آن را از پیش ملاحظه می‌کند و می‌خواهد آن‌ها را بر آیات قرآن تطبیق دهد. ۵ - پیشینه جری و انطباقاصطلاح جری، به عنوان اصطلاحی قرآنی، نخستین بار در تفسیر المیزان به کار رفته است. البته این موضوع را در اشارات مفسران پیشین نیز می‌توان جست‌وجو کرد [۱۳]
«جری و تطبیق در المیزان»، نشریه داخلی دانشگاه علوم اسلامی رضوی،ص۸۱.
[۱۴]
الصافی فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۶۲.
اما علامه طباطبائی با وضع اصطلاح «جری و انطباق» برای اولین بار، با صراحت بیشتری از آن برای داوری درباره برخی احادیث، بهره برده که موضوع غالب آن‌ها، تطبیق آیات قرآن بر امامان شیعه یا مخالفان آنان است. [۱۹]
تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۲.
، شمار این احادیث، به بیش از دویست می‌رسد. (برای استقصا و بررسی موردی و کاربردی تک‌تک روایاتی که طباطبائی آن‌ها را از مقوله جری و انطباق دانسته رجوع کنید به کتاب علامه طباطبایی و حدیث و «جری و تطبیق در المیزان»، نشریه داخلی دانشگاه علوم اسلامی رضوی) [۲۰]
علامه طباطبایی و حدیث: روش‌شناسی نقد و فهم حدیث از دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان، ص۱۹۰ـ۲۱۹.
[۲۱]
«جری و تطبیق در المیزان»، نشریه داخلی دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
۶ - عدم انحصار مصادیق احادیثگفتنی است که این‌گونه احادیث، به فرض صحت، هرگز گستردگی و عمومیت معنای آیه را محدود نمی‌کند و به نفی دیگر مصادیق نمی‌پردازد [۲۲]
تسنیم: تفسیر قرآن کریم ج۱، ص۱۶۹.
و اساساً منحصر کردن مصادیق آیات در مصداقی خاص، مخالف با مضمون احادیث جری و انطباق به شمار می‌رود. [۲۳]
روش‌های تأویل قرآن: معناشناسی و روش‌شناسی تأویل در سه حوزه روایی، باطنی و اصولی، ص۱۵۹.
۷ - ارتباط جری و انطباق با مفاهیم تأویل و باطنجری و انطباق، چون که به بیان مصداق‌ها و مرادهای خارجی آیات قرآن می‌پردازد، با دو مفهوم تأویل و باطن، ارتباط تنگاتنگ دارد. امام خمینی در روش جری و انطباق بر منطبق کردن دستورهای عرفانی قرآن با حالات و شرایط روحی قاری سالک تاکید کرده و معتقد است سالک الی الله لازم است قرآن را میزان درستی و نادرستی‌اندیشه و عمل قرار دهد و ظاهر و باطن و خلق خود را با کتاب خداوند هماهنگ سازد؛ چنان‌که خُلق رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منطبق بر قرآن بود. همچنین همه معارف و احوال قلب و اعمال ظاهر و باطن خود را به کتاب خداوند عرضه کند تا به حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنی او شود. امام خمینی در بحث جری و انطباق در ذیل آیه (اِنَّا فَتَحۡنَا لَکَ فَتۡحٗا مُّبِینٗا) در تاویل معنای فتح، به فتوحات سه‌گانه اشاره می‌کند و این فتح را به معنای گشایش لشکریان الهی بر شیطان نفس تاویل می‌کند؛ ازاین‌رو فتح در آیه (نَصرُ مِن اللهِ و فَتحٌ قریب) را به فتح قریب که همان فتح اقلیم‌های هفت‌گانه انسانی است و «فتح مطلق» را که همان ترک رسوم خلقی و فنای تعینات غیبی و شهودی است، تاویل می‌کند. امام خمینی بر این نکته تاکید می‌کند که قرآن کریم منطبق بر عالم هستی و مراتب آن از حضرت احدیت تا عالم طبیعت است [۲۸]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۱۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
از سوی دیگر، عالم هستی از غیب و شهود، همه کتاب الهی است و مشتمل بر کتاب، آیات، کلام و کلماتی است. ایشان تنزل قرآن را به‌حسب مراتب عالم یا انسان کامل می‌داند و معتقد است تنزیل قرآن دارای مراتب هفت‌گانه است که منطبق بر مراتب هفت‌گانه عالم است و به‌تبع آن تاویل قرآن نیز مراتبی هفت‌گانه دارد [۲۹]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۵۰-۵۱، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
همچنین ایشان در تطبیق آفاقی که تطبیق بر مصادیق و وقایع خارجی است، آیات بر مصادیق متاخر از زمان نزول آیه را نیز تطبیق می‌دهد؛ چنان‌که آیه (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّیٰ لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ) را اشاره به جهاد اکبر و قتال با ریشه فتنه یعنی شیطان و لشکریان او می‌داند که در اعماق قلوب انسان‌ها نفوذ دارد. به اعتقاد امام خمینی بدون حفظ ظاهر، رجوع به باطن ممکن نیست و کسی که تنها باطن را بگیرد بدون اینکه به‌ظاهر توجه کند از صراط مستقیم خارج شده است. بنابراین جمع میان ظاهر و باطن قرآن در تاویل لازم است و افرادی که تنها به‌ظاهر قرآن یا تنها به باطن قرآن توجه می‌کنند فهم کاملی از قرآن ندارند. [۳۱]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۸ - مغایرت جری و انطباق با تفسیراز سوی دیگر، میان این اصطلاح و مفهوم تفسیر، تفاوت آشکاری هست. علامه طباطبائی در موارد متعدد، بر تغایر مفهوم جری و انطباق با تفسیر و تفکیک این دو از هم تأکید کرده است. تأکید بر این تغایر، از آن روست که تفسیر، ناظر به مرتبه معنایی کلام است اما جری و انطباق، صرفاً بیان برخی از مصادیق آیات است و در مرتبه انطباق بر موارد خارجی قرار دارد. [۳۸]
«جری و تطبیق در المیزان»، ص۸۶.
[۳۹]
تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج۱، ص۱۶۸.
۹ - فهرست منابع• ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴. • ابن منظور، لسان العرب، بیروت ( تاریخ مقدمه ۱۳۰۰ ). • علی اوسی، الطباطبائی و منهجه فی تفسیره المیزان، تهران ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. • عبداللّه جوادی آملی، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم ۱۳۸۳ ش. • محمد کاظم شاکر، روش‌های تأویل قرآن: معناشناسی و روش‌شناسی تأویل در سه حوزه روایی، باطنی و اصولی، قم ۱۳۷۶ ش. • محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴. • محمد حسین طباطبائی، قرآن در اسلام، تهران ۱۳۵۰ ش. • محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. • محمد بن مسعود عیاشی، التفسیر، قم ۱۴۲۱. • محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب الصافی فی تفسیرالقرآن، چاپ محسن حسینی امینی، تهران ۱۳۷۷ ش. • علی نصیری، «جری و تطبیق در المیزان»، نشریه داخلی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، سال ۱، ش ۲، تابستان ۱۳۷۵. • شادی نفیسی، علامه طباطبایی و حدیث: روش‌شناسی نقد و فهم حدیث از دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان، تهران ۱۳۸۴ ش. ۱۰ - پانویس۱۱ - منابع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « جری و انطباق»، شماره۴۶۳۶. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |